POLECAMY
Redakcja:
Wydawca:
Format:
epub, mobi
Bioanalityka, to interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, która stanowi szybko rozwijający się obecnie dział chemii analitycznej.
Bioanaliza zaczyna odgrywać kluczową rolę w szybko rozwijających się dziedzinach współczesnej bionauki w ramach genomiki, proteomiki, metabolomiki, lipidomiki i innych. Umiejętność doboru odpowiednich metod i narzędzi, w zależności od rodzaju podejmowanego problemu, jest niezwykle ważne i często decyduje o powodzeniu zarówno kolejnych etapów jak i całości badań.
Duże zainteresowanie bioanalityką, w tym kształcenie na poziomie przedmiotów podstawowych i specjalnościowych, jak również funkcjonowanie specjalności „Bioanalityka” na wielu uczelniach, potrzeby laboratoriów klinicznych czy medycyny sądowej, czy kontroli jakości produktów spożywczych i żywności, skłoniły redaktorów naukowych do przygotowania niniejszej książki. Przedstawione w niej zagadnienia będą przydatne studentom i pracownikom naukowym, pracownikom laboratoriów badawczych również z pokrewnych dziedzin.
Książka ta jest opracowaniem zbiorowym, w którym znakomici specjaliści z różnych ośrodków naukowych i badawczych w Polsce przedstawili – potencjał, aplikacje kliniczne i środowiskowe oraz perspektywy dalszego rozwoju bioanalityki.
Drugi tom składa się z dwóch części:
CZĘŚĆ C Nowe rozwiązania metodyczne i aparaturowe w bioanalityce CZĘŚĆ D Metody analityczne w biomonitoringu „Publikacja została przygotowana przez znakomitych analityków o dużym doświadczeniu, często na podstawie przeprowadzanych własnych badań. Podręcznik uwzględnia praktycznie wszystkie aspekty bioanalityki. Prezentuje zarówno zagadnienia teoretyczne związane z interdyscyplinarnym charakterem bioanalityki (badania medyczne i farmaceutyczne, analizę produktów spożywczych i żywnościowych, analizę surowców naturalnych jako źródła substancji aktywnych biologicznych, badania środowiskowe), jak i przedstawia możliwości i potencjalne aplikacje metodologiczne. Jako chemik analityk jestem przekonany, że podręcznik będzie pomocny zarówno studentom i pracownikom naukowym uniwersytetów i politechnik oraz praktykom pracujących w różnego typu laboratoriach medycznych, farmaceutycznych czy środowiskowych. Zaletą książki jest krytyczne podejście do prezentowanego materiału, omawiane są zarówno zalety jak i ograniczenia poszczególnych metodyk analitycznych. W wielu rozdziałach przedstawione zostały tendencje rozwojowe w danej technice analitycznej, np. miniaturyzację stosowanej aparatury badawczej (lab-on-chip).”
Z recenzji prof. Waldemara Wardenckiego
Rok wydania | 2020 |
---|---|
Liczba stron | 350 |
Kategoria | Chemia analityczna |
Wydawca | Wydawnictwo Naukowe PWN |
ISBN-13 | 978-83-01-21288-9 |
Numer wydania | 1 |
Język publikacji | polski |
Informacja o sprzedawcy | ePWN sp. z o.o. |
POLECAMY
Ciekawe propozycje
Bioanalityka. Tom. I
do koszyka
Tom 2. Bajki z sukcesem w tle
do koszyka
Tom Clancy's Ghost Recon: Advanced...
do koszyka
Tom Clancy's Ghost Recon: Advanced...
do koszyka
Tom Clancy's Ghost Recon: Wildlands -...
do koszyka
Spis treści
Wykaz podstawowych skrótów XIX | |
Część III 447 | |
Nowe rozwiązania metodyczne i aparaturowe w bioanalityce | 447 |
29. Koncepcja quality by design w bioanalityce | 449 |
29.1. Wprowadzenie | 449 |
29.2. Kontrola jakości | 449 |
29.3. Zarządzanie jakością | 450 |
29.4. Quality by design | 451 |
29.4.1. Założenia koncepcji QbD | 451 |
29.4.2. Metody planowania eksperymentów (DoE) | 451 |
29.5. Planowanie jakości w praktyce laboratoryjnej | 453 |
29.5.1. Przykładów kilka, czyli miniprzegląd literatury | 454 |
29.6. Podsumowanie | 457 |
Piśmiennictwo | 458 |
30. Systemy lab-on-a-chip w analizie biomedycznej | 459 |
30.1. Wprowadzenie | 459 |
30.2. Materiały konstrukcyjne mikrosystemów | 459 |
30.2.1. Krzem | 459 |
30.2.2. Szkło | 460 |
30.2.3. Materiały polimerowe | 460 |
30.2.4. Papier | 462 |
30.3. Wybrane technologie wykorzystywane do wytwarzania mikrosystemów | 463 |
30.3.1. Fotolitografia | 463 |
30.3.2. Metody replikacyjne | 464 |
30.3.3. Metody mechaniczne | 465 |
30.4. Elementy konstrukcyjne mikrosystemów | 466 |
30.4.1. Mikropompy | 466 |
30.4.2. Mikrozawory | 467 |
30.4.3. Mikromieszalniki | 467 |
30.4.4. Moduły do generowania kropel | 468 |
30.4.5. Detektory | 468 |
30.5. Przykłady zastosowań mikrosystemów | 470 |
30.5.1. Analiza kwasów nukleinowych | 471 |
30.5.2. ELISA | 475 |
30.5.3. Hodowla komórek, badanie interakcji i migracji komórek | 476 |
30.5.4. Systemy disease-, organ-, body-on-a-chip | 478 |
30.5.5. Systemy point-of-care (POC) | 480 |
30.6. Podsumowanie | 481 |
Piśmiennictwo | 481 |
31. Miniaturyzacja w metodach separacyjnych | 483 |
31.1. Wprowadzenie | 483 |
31.2. Zagadnienia aparaturowe | 484 |
31.2.1. Kolumny monolityczne | 490 |
31.3. Podsumowanie | 494 |
Piśmiennictwo | 494 |
32. Bioczujniki – zasada działania, receptory, detektory | 497 |
32.1. Wprowadzenie | 497 |
32.2. Zasada działania (bio)czujników chemicznych | 497 |
32.3. Receptory biologiczne | 498 |
32.3.1. Enzymy | 498 |
32.3.2. Kwasy nukleinowe | 500 |
32.3.3. Przeciwciała | 500 |
32.3.4. Inne materiały biologicznego rozpoznania | 502 |
32.4. Kompozyty immobilizujące | 502 |
32.4.1. Wykorzystanie nanostruktur węglowych | 502 |
32.4.2. Wykorzystanie polimerów przewodzących | 504 |
32.4.3. Wykorzystanie nanocząstek metali i tlenków metali | 504 |
32.4.4. Inne materiały wzbogacające matryce bioczujników | 505 |
32.5. Techniki detekcji | 505 |
32.5.1. Techniki optyczne | 507 |
32.5.2. Techniki elektrochemiczne | 507 |
32.5.3. Inne techniki detekcyjne | 508 |
32.6. Podsumowanie | 509 |
Piśmiennictwo | 509 |
33. Woltamperometryczne bioczujniki w bioanalizie | 511 |
33.1. Wprowadzenie | 511 |
33.2. Definicja bioczujnika oraz schemat budowy | 511 |
33.2.1. Mechanizmy generowania sygnałów analitycznych | 512 |
33.3. Czujniki oparte na swobodnie dyfundujących znacznikach redoks-aktywnych | 513 |
33.3.1. Genoczujniki | 513 |
33.3.2. Czujnik od oznaczania jonów siarczanowych | 514 |
33.3.3. Immunoczujniki | 516 |
33.4. Genoczujniki z sondą DNA zawierającą redoksaktywny znacznik (E-DNA) | 516 |
33.5. Czujniki wykorzystujące warstwy redoks-aktywne | 517 |
33.6. Perspektywy rozwoju i zastosowań elektrochemicznych bioczujników | 519 |
33.7. Podsumowanie | 520 |
Podziękowanie | 520 |
Piśmiennictwo | 520 |
34. Analiza woltamperometryczna leków przeciwnowotworowych | 523 |
34.1. Wprowadzenie | 523 |
34.2. Leki przeciwnowotworowe i ich podział | 524 |
34.2.1. Leki alkilujące i ich pochodne | 524 |
34.2.2. Antymetabolity | 525 |
34.2.3. Inhibitory topoizomerazy | 525 |
34.2.4. Antybiotyki cytostatyczne | 525 |
34.2.5. Inhibitory mitozy | 525 |
34.2.6. Inhibitory kinazy tyrozynowej | 526 |
34.3. Techniki analityczne stosowane do oznaczania leków przeciwnowotworowych | 526 |
34.4. Węglowe elektrody robocze stosowane przy oznaczaniu leków przeciwnowotworowych | 527 |
34.4.1. Elektrody grafitowe | 527 |
34.4.2. Elektrody z węgla szklistego | 528 |
34.4.3. Elektrody diamentowe domieszkowane borem | 528 |
34.4.4. Pastowe elektrody węglowe | 529 |
34.4.5. Elektrody drukowane | 529 |
34.5. Badane materiały biologiczne | 530 |
34.5.1. Mocz | 530 |
34.5.2. Krew (osocze, surowica) | 530 |
34.6. Metody woltamperometryczne w oznaczaniu wybranych leków przeciwnowotworowych na elektrodach węglowych | 531 |
34.7. Podsumowanie | 535 |
Piśmiennictwo | 535 |
35. Enzymatyczne biosensory na bazie przewodzących kompozytów i ich zastosowania w bioanalityce | 539 |
35.1. Wprowadzenie | 539 |
35.2. Budowa i działanie biosensora | 539 |
35.2.1. Polimery przewodzące elektronowo | 540 |
35.2.2. Materiały nanostrukturalne | 540 |
35.2.3. Rodzaje detekcji | 542 |
35.3. Zastosowania wybranych biosensorów | 543 |
35.3.1. Biosensory glukozy | 543 |
35.3.2. Biosensory cholesterolu | 546 |
35.3.3. Biosensory z lakazą | 547 |
35.3.4. Biosensory mocznika | 548 |
35.4. Podsumowanie | 549 |
Piśmiennictwo | 549 |
36. Mikropróbkowanie laserowe w układzie LA-ICP-MS w wielopierwiastkowym obrazowaniu próbek klinicznych 553 | |
36.1. Wprowadzenie | 553 |
36.2. Cel badań nad wizualizacją rozmieszczenia pierwiastków | 554 |
36.2.1. Rozmieszczenie pierwiastków pochodzenia endogennego | 555 |
36.2.2. Rozmieszczenie pierwiastków pochodzenia jatrogennego | 555 |
36.3. Charakterystyka LA-ICP-MS jako narzędzia analitycznego | 556 |
36.4. Przygotowanie próbek klinicznych do analizy LA-ICP-MS | 559 |
36.5. Kalibracja | 560 |
36.6. Podsumowanie | 561 |
Piśmiennictwo | 561 |
37. Zastosowanie technik spektroskopowych w analizie biokoloidów | 565 |
37.1. Wprowadzenie | 565 |
37.2. Białka | 569 |
37.3. Biokoloidy | 570 |
37.3.1. Podwójna warstwa elektryczna | 570 |
37.3.2. Potencjał zeta | 572 |
37.3.3. Stabilność dyspersji | 572 |
37.3.4. Teorie elektrokinetyczne | 574 |
37.4. Oddziaływania metal–białko | 576 |
37.5. Konsekwencje oddziaływań metal–białko | 578 |
37.5.1. Metaloproteiny | 578 |
37.5.2. Metalokompleksy | 578 |
37.5.3. Nanocząstki | 579 |
37.6. Natura procesu biosorpcji związków niskocząsteczkowych i jonów metali przez mikroorganizmy | 582 |
37.7. Podsumowanie | 585 |
Piśmiennictwo | 585 |
38. Nowoczesne metody identyfikacji mikroorganizmów | 589 |
38.1. Wprowadzenie | 589 |
38.2. Identyfikacja mikroorganizmów | 590 |
38.2.1. Metody mikroskopowe | 590 |
38.2.2. Charakterystyka wzrostu kultur bakteryjnych | 592 |
38.2.3. Badanie profili biochemicznych bakterii | 593 |
38.2.4. Wewnątrzgatunkowe typowanie bakterii | 596 |
38.2.5. Automatyczne, półautomatyczne i zminiaturyzowane systemy identyfikacji mikroorganizmów | 597 |
38.2.6. Chromatograficzne metody identyfikacji mikroorganizmów | 598 |
38.2.7. Molekularne metody genotypowania | 599 |
38.2.8. Biologiczne mikromacierze w mikrobiologii | 600 |
38.2.9. Techniki spektrometryczne | 600 |
38.3. Biokoloidy | 602 |
38.4. Techniki elektromigracyjne w mikrobiologii | 605 |
38.5. Perspektywy rozwojowe | 608 |
38.6. Podsumowanie | 609 |
Piśmiennictwo | 609 |
39. Kompleksowe porównanie elektroforezy kapilarnej i wysokosprawnej chromatografii cieczowej w kontekście wybranych zastosowań bioanalitycznych przy użyciu modelu kolorów RGB | 613 |
39.1. Wprowadzenie | 613 |
39.2. Podstawy modelu RGB | 614 |
39.2.1. Kolor metody | 614 |
39.2.2. Blask metody | 616 |
39.2.3. Algorytm oceny (arkusz Excel) | 616 |
39.3. Porównanie wybranych metod wykorzystujących techniki HPLC i CE | 617 |
39.3.1. Informacje ogólne | 617 |
39.3.2. Oznaczanie leków anty-HIV w moczu pacjentów z AIDS | 618 |
39.3.3. Oznaczanie kotyniny jako markera narażenia na dym tytoniowy | 621 |
39.4. Dyskusja | 624 |
39.4.1. Porównanie HPLC i CE | 624 |
39.4.2. Potencjał modelu RGB jako narzędzia oceny | 624 |
39.5. Podsumowanie | 625 |
Piśmiennictwo | 625 |
Część IV | 627 |
Metody analityczne w biomonitoringu | 627 |
40. Wyzwania analityczne w ekotoksykologii nowo pojawiających się zanieczyszczeń środowiska | 629 |
40.1. Wprowadzenie | 629 |
40.2. Leki | 630 |
40.2.1. Biomonitoring leków w środowisku | 631 |
40.2.2. Wyzwania analityczne | 632 |
40.3. Ciecze jonowe | 634 |
40.3.1. Ciecze jonowe a środowisko | 635 |
40.3.2. Wyzwania analityczne | 636 |
40.4. Mikroplastiki | 637 |
40.4.1. Mikroplastiki a środowisko | 637 |
40.4.2. Wyzwania analityczne | 638 |
40.5. Podsumowanie | 639 |
Piśmiennictwo | 640 |
41. Analiza niecelowana jako narzędzie do poszukiwania produktów przemian ksenobiotyków | 643 |
41.1. Wprowadzenie | 643 |
41.2. Porównanie analizy celowanej i niecelowanej – zalety, ograniczenia, potencjalne zastosowanie | 644 |
41.3. Nowe techniki analityczne dla potrzeb analizy niecelowanej | 646 |
41.3.1. Chromatografia gazowa sprzężona ze spektrometrią mas w NTA | 646 |
41.3.2. Chromatografia cieczowa sprzężona ze spektrometrią mas w NTA | 647 |
41.3.3. Interpretacja otrzymanych danych | 649 |
41.4. Strategie analizy niecelowanej w wykrywaniu nieznanych związków w próbkach środowiskowych | 650 |
41.5. Podsumowanie | 657 |
Piśmiennictwo | 658 |
42. Związki endokrynnie czynne w środowisku wodnym – analityka i wpływ na organizmy żywe | 661 |
42.1. Wprowadzenie | 661 |
42.2. Regulacje prawne | 661 |
42.3. Źródła i drogi migracji EDCs w środowisku | 664 |
42.4. Metody analizy chemicznej | 665 |
42.4.1. Analityczne problemy oznaczania EDCs w próbkach środowiskowych | 666 |
42.5. Związki endokrynnie czynne w ściekach komunalnych | 666 |
42.5.1. Obecność EDCs w ściekach komunalnych | 666 |
42.5.2. Losy EDCs w komunalnych oczyszczalniach ścieków | 667 |
42.5.3. Zwiększanie efektywności usuwania EDCs ze ścieków | 668 |
42.6. Związki endokrynnie czynne w odciekach składowiskowych i wodach gruntowych | 669 |
42.6.1. Obecność EDCs w odciekach składowiskowych i wodach gruntowych | 669 |
42.7. Wpływ na organizmy żywe | 670 |
42.8. Ryzyko środowiskowe | 671 |
42.9. Podsumowanie | 672 |
Piśmiennictwo | 672 |
43. Metody analityczne w badaniach procesów biotransformacji ksenobiotyków fosfonoorganicznych | 675 |
43.1. Wprowadzenie | 675 |
43.2. Pochodzenie ksenobiotyków fosfonoorganicznych obecnych w ekosystemach | 675 |
43.3. Przemiany pochodnych fosfonowych w środowisku | 677 |
43.4. Niekorzystne skutki obecności fosfonianów w środowisku | 679 |
43.5. Metody analityczne użyteczne w oznaczaniu związków fosfonowych | 680 |
43.6. Podsumowanie | 683 |
Podziękowanie | 683 |
Piśmiennictwo | 683 |
44. Wybrane techniki mikroekstrakcyjne wykorzystujące ciecze jonowe w badaniu związków biologicznie aktywnych | 687 |
44.1. Wprowadzenie | 687 |
44.2. Ciecze jonowe – nowe medium ekstrakcyjne (rozpuszczalniki nowej generacji) | 689 |
44.3. Techniki mikroekstrakcyjne wykorzystujące IL do izolacji i wzbogacania analitów z próbek biologicznie aktywnych | 690 |
44.3.1. Mikroekstrakcja do pojedynczej kropli z wykorzystaniem cieczy jonowej | 690 |
44.3.2. Mikroekstrakcja poprzez membranę do fazy ciekłej | 691 |
44.3.3. Dyspersyjna mikroekstrakcja typu ciecz– ciecz z zastosowaniem cieczy jonowych | 691 |
44.3.4. In situ dyspersyjna mikroekstrakcja typu ciecz–ciecz z zastosowaniem cieczy jonowych | 693 |
44.3.5. Dyspersyjna mikroekstrakcja typu ciecz– ciecz z zastosowaniem cieczy jonowych oraz nanocząstek magnetycznych | 694 |
44.3.6. Dyspersyjna mikroekstrakcja typu ciecz– ciecz z zastosowaniem magnetycznych cieczy jonowych | 695 |
44.4. Podsumowanie | 697 |
Piśmiennictwo | 697 |
45. Analiza produktów kosmetycznych w matrycach biologicznych 701 | |
45.1. Wprowadzenie | 701 |
45.2. Nieinwazyjne techniki pobierania próbek w celu określenia biomarkerów ekspozycji | 702 |
45.3. Bioanalityka in vivo tolerancji skóry na kosmetyki (testy dermatologiczne) | 702 |
45.4. Testy aktywności kosmetycznej | 703 |
45.5. Badania związków endogennych w skrawkach tkanek skóry | 704 |
45.6. Badania egzogennych związków aktywnych | 704 |
45.6.1. Rodzaje transportu przeznaskórkowego | 704 |
45.6.2. Czynniki wpływające na transport substancji aktywnych | 705 |
45.6.3. Metody badania substancji aktywnych | 705 |
45.6.4. DESI-MSI – innowacyjne podejście do badań przenikalności składników aktywnych przez skórę | 706 |
45.7. Ocena lipidomiczna | 706 |
45.7.1. Badanie przesiewowe składu lipidów w sebum skóry, pocie, łoju włosów i włosach | 708 |
45.7.2. Eikozanoidy/markery stanu zapalnego w biopsjach/lipidach powierzchniowych | 708 |
45.7.3. Skład fosfolipidów/ceramidów w biopsjach/ powierzchniowych warstwach skóry/ komórkach hodowlanych | 709 |
45.8. Ocena stresu oksydacyjnego w próbkach biologicznych | 709 |
45.9. Jakościowa analiza cząsteczek zapachowych w próbkach biologicznych do oceny skuteczności antyperspirantów, dezodorantów i innych preparatów | 710 |
45.9.1. Skuteczność antyperspirantów | 710 |
45.9.2. Skuteczność dezodorantów | 711 |
45.10. Podsumowanie | 711 |
Piśmiennictwo | 712 |
46. Bioanalityka związków fluoru | 715 |
46.1. Wprowadzenie | 715 |
46.2. Źródła ekspozycji organizmów żywych na związki fluoru | 716 |
46.2.1. Nieorganiczne fluorki | 716 |
46.2.2. Związki fluoroorganiczne | 716 |
46.3. Biologiczne oddziaływania jonów fluorkowych i związków fluoroorganicznych | 718 |
46.4. Badania biomarkerów związków fluoru | 719 |
46.4.1. Krew | 720 |
46.4.2. Mocz | 721 |
46.4.3. Mleko ludzkie | 722 |
46.4.4. Paznokcie | 723 |
46.4.5. Włosy | 723 |
46.4.6. Kości | 723 |
46.5. Podsumowanie | 724 |
Piśmiennictwo | 724 |
47. Wykorzystanie procesu biosorpcji do wydzielania metali śladowych z próbek biologicznych i środowiskowych | 729 |
47.1. Wprowadzenie | 729 |
47.2. Charakterystyka procesu biosorpcji | 730 |
47.2.1. Badanie procesu biosorpcji | 733 |
47.2.2. Czynniki wpływające na proces biosorpcji | 735 |
47.3. Zastosowanie mikroorganizmów w analizie chemicznej | 735 |
47.4. Podsumowanie | 743 |
Piśmiennictwo | 743 |
48. Rtęć w organizmach żywych – źródła i formy występowania, bioakumulacja, metody oznaczania | 747 |
48.1. Wprowadzenie | 747 |
48.2. Właściwości rtęci | 747 |
48.3. Źródła rtęci w organizmach morskich | 748 |
48.4. Formy występowania rtęci w organizmach | 749 |
48.5. Bioakumulacja rtęci w łańcuchu troficznym | 751 |
48.6. Poziomy zawartości rtęci i jej związków | 751 |
48.7. Metody analityczne wykorzystywane w oznaczaniu rtęci i jej związków | 753 |
48.8. Podsumowanie | 755 |
Piśmiennictwo | 755 |
49. Zastosowanie materiałów sorpcyjnych z nadrukiem cząsteczkowym w bioanalizie | 759 |
49.1. Wprowadzenie | 759 |
49.2. Technika wdrukowania cząsteczkowego | 760 |
49.2.1. Typy wdrukowania | 760 |
49.2.2. Składniki mieszaniny polimeryzacyjnej determinujące tworzenie trójwymiarowej sieci polimerowej | 761 |
49.2.3. Metody reakcji polimeryzacji | 762 |
49.3. Techniki ekstrakcji wykorzystujące materiały sorpcyjne z nadrukiem cząsteczkowym | 764 |
49.3.1. Ekstrakcja do fazy stałej z zastosowaniem polimerów z odciskiem cząsteczkowym | 764 |
49.3.2. Mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej z zastosowaniem polimerów z odciskiem cząsteczkowym | 765 |
49.3.3. Mikroekstrakcja do upakowanego sorbentu w strzykawce z użyciem polimeru z nadrukiem cząsteczkowym | 766 |
49.3.4. Ekstrakcja za pomocą ruchomego elementu sorpcyjnego modyfikowanego polimerem z odwzorowaniem cząsteczkowym | 766 |
49.3.5. Ekstrakcja do zdyspergowanej fazy stałej | 767 |
49.3.6. Inne techniki ekstrakcji | 767 |
49.4. Zalety i ograniczenia stosowania polimerów z nadrukiem cząsteczkowym w etapie przygotowywania próbek w bioanalizie | 768 |
49.5. Podsumowanie | 769 |
Piśmiennictwo | 769 |
50. Zastosowanie neutronowej analizy aktywacyjnej w bioanalityce | 773 |
50.1. Wprowadzenie | 773 |
50.2. Neutronowa analiza aktywacyjna (NAA) w badaniach specjacji metaloprotein | 774 |
50.3. Podsumowanie | 778 |
Piśmiennictwo | 778 |
51. Biotesty w ocenie stanu środowiska | 781 |
51.1. Wprowadzenie | 781 |
51.2. Ranga bioindykacji w ocenie toksyczności | 781 |
51.3. Pojęcie toksyczności i jej rodzajów | 783 |
51.4. Rodzaje testów toksyczności | 784 |
51.4.1. Testy z wykorzystaniem bakterii | 784 |
51.4.2. Testy z wykorzystaniem roślin | 784 |
51.4.3. Testy z wykorzystaniem zwierząt | 785 |
51.5. Podsumowanie | 789 |
Piśmiennictwo | 789 |